Guicciardini, Ludovico (1521-1589), Nederlandse naam: Lowijs Guicciardyn, een Florentijns edelman
In 1567 verscheen in Antwerpen de eerste complete wetenschappelijke beschrijving van de Nederlanden. Het werd in de eeuw daarna in diverse talen vertaald en telde 33 edities.

De internationale belangstelling voor Antwerpen, en de (Zuidelijke) Nederlanden in het algemeen, was in die tijd groot.
Buitenlandse kooplieden, en in hun voetsporen talloze anderen (zoals kunstenaars, etc.), reisden naar de Nederlanden
Tussen 1500 en 1585 beleefde Antwerpen haar Gouden Eeuw. De stad was vanaf ca. 1355 Brugge voorbijgestreefd als belangrijk internationaal handelscentrum.
Engelse handelslieden kregen er in 1407 een handelsprivilege voor wolproducten. Antwerpen was geen Hanzestad maar in 1431 werd er wel een hanzekantoor opgericht.
De Pinksterjaarmarkt en de Bamis-jaarmarkt(in het najaar duurden elk zes maanden, en werden door kooplieden uit Zuid Duitsland (metaal), Spanje, Portugal en Frankrijk bezocht.
Tijdens jaarmarkten gold immuniteit voor buitenlandse kooplieden (bescherming, vrijgeleide, privileges).
Ook het bank-en verzekeringswezen kwam in Antwerpen tot bloei, met een hoofdrol voor Zuid-Nederlandse, Italiaanse (o.a. Venetiaanse) en Zuid Duitse (bijv. de Fuggers uit Augsburg).
Tijdens het hoogtepunt van haar bloeitijd (1585) telde Antwerpen zo’n 100.000 inwoners, waaronder meer dan 1000 buitenlandse kooplieden met hun gezinnen.
De buitenlandse inwoners van Antwerpen organiseerden zich in “naties” die, net als in Italiaanse steden, bepaalde vrijheden en privileges genoten.
Binnen de naties heerste er niet alleen een relatief grote mate van economische, sociale en politieke vrijheid, maar ook een zekere mate van geloofsvrijheid.
Er was een Portugese, een Engelse, een Spaanse en een Genuese natie.
Ook om die reden trokken buitenlanders naar Antwerpen. Het hoogtepunt van dergelijke vrijheden lag tussen 1564 – 1567.
Daarna nam de Spaanse repressie toe, culminerend in de Spaanse Furie (1676-1585), waarna het Antwerpse bevolkingsaantal halveerde.
Omdat Guicciardini kritiek had op de tiende penning van Alva, belandde hij in 1569 voor 16 maanden in de cel.
Ook in 1582 kwam hij in de gevangenis terecht. Ditmaal omdat hij verdacht werd van Spaanse sympathieën.

In een eeuw tijd, tussen 1567 en 1662, verschenen in totaal 33 edities, in het Italiaans, Frans, Duits, Engels, Spaans, Nederlands en Latijn.
1567: 1e Italiaanse editie: Descrittione di tutti paesi bassi, geschreven door Ludovici Guicciardini, bij uitgever Willem Slivius in Antwerpen
opgedragen aan Filips II, met Zuid-Nederlandse oriëntatie, met 2 kopergravures
De inhoud:
– enige opmerkingen over het ‘historische kernland’ Lotharingen – Brabant – Antwerpen (het kernstuk van het boek, met een aparte opdracht aan het stadsbestuur)
–  Gelderland – Firesland – Groningen (1 blz) – Holland – Utrecht – Zeeland – Vlaanderen (Stden als Brugge, Gent, etc) – Artois – Henegouwen – Namen – Luxemburg – Luik
– Aken wordt kort beschreven omdat het  in de Romeinse tijd ook deel uitmaakte van Germania Inferior (zie o.a. Tacitus)
1567: 1e Franse editie, waarschijnlijk door Guicciardini vertaald, uitgegeven bij uitgever Willem Slivius in Antwerpen
1580: 1e Duitse vertaling van Daniel van Federmann, uitgegeven in Bazel: “Niderlands Beschreibung”
1581: 2e Italiaanse editie, uitgegeven bij Plantin in Antwerpen, met
Deze editie is weliswaar bijgewerkt (55 kaarten en vogelvluchtperspectieven, maar bevat veel verouderde info, zonder noemenswaardige aandacht voor de turbulentie sinds 1567
1582: 2e Franse editie, uitgegven bij Plantin in Antwerpen
Deze editie werd voor het eerst met een Romeise letter en cursief gedrukt (i.p.v. de gotische letter (renaissance-invloed).
A lle houtsnedes werden door kopergravures vervangen. In totaal bevat deze editie 78 kaarten en vogelvluchtperspectieven.
Er verscheen ook een goedkopere uitgave (voor 2 gulden, 10 stuivers) zonder de platen.
Inhoudelijke aanpassingen: het hoofdstuk over Groningen werd naar 6 pagina’s uitgebreid. Er werd bijna een hele pagina aan de eerste Nederlandse Paus gewijd.
1588: 3e en laatste Italiaanse editie, uitgegeven bij Plantin in Antwerpen
– de plattegrond van Antwerpen was tot 1787 bijgewerkt. Deze editie bevat nog steeds 78 kaarten
1593: 1e Engelse (samenvattende) editie: “Description of the Low Countries and of the Provinces Thereof”, door Lodovico Guicciardini.
1609: 3e Franse editie, herdruk met aanvullingen van Pieter Montanus (Pieter van den Berghe), uitgegeven bij Cornelis Claesz. in Amsterdam.
de extra alinea’s en pagina’s waren bedoeld als verduidelijking van de 40 jaar oude tekst van Guicciardini, en om aandacht te geven aan latere gebeurtenissen,
als ook meer nadruk te kunnen leggen op de Noordelijke Nederlanden. De aanvullingen werden door Montanus voorzien van het woord “addition”:
uitvoerige aanvulling van Amsterdam – met hele pagina’s over Hollandse steden als Alkmaar, Hoorn en Enkhuizen – 6 extra pagina’s over Holland – idem over Friesland
Deze editie bevat 96 platen, waarvan 20 nieuw en de overige op kleinere schaal gereproduceerd op basis van de platen van Plantin.
1612: 1e Nederlandse vertaling, door Cornelis van Kiel (Kiliaan): “Beschrijvinghe van alle de Nederlanden, anderssins ghenoemt Neder-Duytslandt”, door M. Lowijs Guicciardijn
Vertaald op basis van 2e Italiaanse editie uit 1581, aangevuld uitgegeven door Willem Jansz Blaeu in Amsterdam
met de aanvullingen van Montanus die hij eerder ook al voor de Franse editie van 1609 had geschreven.
De bijvoegsels van Monyanus zijn met een ander lettertype gedrukt, en kunnen zo van de door Kiliaan vertaalde tekst van Guicciardini worden onderscheiden.
Montanus voegde ook de samenvattingen in de kantlijn toe.
Deze editie bevat meer tekst dan de latere Latijnse editie (omdat daarin de toevoegingen van Montanus ontbreken)
Met twee nieuwe illustraties: Rijnberg, Gouda
Inhoudsoverzicht van platen:
– kaart van Brabant, Leuven, Brussel, Antwerpen, Beurs van Antwerpen, Onze Lieve Vrouwen Kerk, Stadhuis, Oostershuis, ‘s-Hertogenbosch, Tienen, Bergen op Zoom,
Maastricht, Lier, Helmond, Grave, Limburg (landchap), Mechelen
– kaart van Gelderland, Nijmegen, Roermond, Zutphen, Arnhem, Bommel, Lochem, Gelder, Rijnberg, Wachtendonck, Deventer, Zwolle, Kampen
– kaart van Friesland, Leeuwarden, Franeker, Groningen, Emden
– kaart van Holland, Dordercht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam, Gouda, Enhuizen, Hoorn, Alkmaar, Schoonhoven, Gorinchem, Rotterdam, St. Geertruidenberg,
Den Haag, Huis te Britten, Den Briel, Utrecht
– kaart van Zeeland, Middelburg, Stadhuis van Middelburg, Vlissingen, Stadhuis van Vlissingen, Vere, Arnemuiden
– kaart van Vlaanderen, Gent, Brugge, Ieper, Sluis, Oostende, Duinkerken (2x), Grevelinge, Rijssel, Dovay, Doornik, Aalst
– kaart van Artois, Atrecht, St. Omer, Kamerijk
– kaart van Henegouwen, Bergen, Valencijn, Landrecy, Chimay, Marienborg, Philippeville, Beaumont
– kaart van Luxemburg, Luxemburg
– kaart van Namen, Namen, Charlemont, Walcourt
– kaart van Luik, Stad van Luik, Aken
1613: 1e Latijnse editie, gebaseerd op de 3e Italiaanse editie van 1588, uitgegeven door Willem Jansz Blaeu in Amsterdam,
met enkele extra platen, waaronder 5 bij Amsterdam. Deze nieuwe platen zijn later ook bij een aantal Nederlandstalige exemplaren ingebonden.
1622: 1e Spaanse editie
1648: 4e Nederlandse editie: “Belgium dat is: Nederlandt, ofte Beschrijvinge Derselviger, Provincien ende Steden”, 97 platen
1652: Nederlandse editie van Janssonius,
1662: laatste Nederlandse editie, in twee duodecimo-deeltjes, uitgegeven door Jacob van Meurs: “Beschrijvingh der Nederlanden”, op basis van Guicciardini en andere schrijvers.

Enkele andere werken van Guicciardini:
Delle cose Notabili che sono in Venetia (F. Sansovino, 1561)
Le cose meravigliose dell’ alma citta di Roma … (Flaminio da Colle, 1588, 1594, …)
Variorum in Europa Itenerum Deliciae … (Nathane Chytaeo, 1594)

Junius, Adrianus

Een seer cort doch clare beschrijvinge vande voornaemste ghemuyrde ende ongemuyrde steden ende vlecken van Holland ende VVest-Vriesland, 1609

Delitiae Galliae & Angliae. Ofte Lustigheden van Vranckrijck en Engheland, 1619

Reys-boeck van het rijcke Brasilien, Rio de la Plata ende Magallanes, daer in te sien is, de gheleghentheyt van hare landen ende steden, 1624

Wegh-Wyser; Aenwijsende De Besonderste Vremde Vermaecklijkheden die in’t Reysen door Vranckryck en Eenige Aangrensende Landen te Sien Zijn.

           Tot Nut van al die Gheneghen Zijn om die Landtschappen te Besichtigen, 1647 (2e druk 1657)

Wegh-wyser, ofte reysbeschryvingh, vertoonende de besonderste vreemdigheden […] die in’t reysen door de koninckrijcken Spanien, Portugael

en d’aengrensende landen te sien zijn, 1650

Reys-boeck door eenige der voornaemste steden van Brabant ende Vlaenderen, 1651

Janssen, Jan [boekverkoper te Amsterdam]

                       Hollandts Placcaet-Boeck: Begrijpende Meest Alle de Voornaemste Placcaten, Ordonnantien ende Octroyen

                       der Edd: Groot-Mogende Heeren Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt. Sedert den Jaere 1580 tot in den loopende Jare 1645.

                       uitgegeven in 1645, in drie delen van resp. 523, 352, 214 pagina’s.
Dewl 1 (1580-11620) en deel 2 (1620-1645) worden gevolgd door een chronologisch Register, en een alfabetische inhoudsopgave (“Tabel”).

                       Deel 3 is getiteld “Nederlandsche Munt-Boeck, en wordt gevolgd door een Register (alfabetisch) (€ 75,-).

[Cardinal Bentivoglio, Guido, 1577-1644]

The History of the Warrs of Flanders, 1654, [the original Della Guerra di Flandra, written in 1634] translated by Henry Earl of Monmouth (1591-1661),

         with a map of the 17 United Provinces and above 20 figures of the Chief Personages mentioned in this History

        (folio, 23 paginagrote portretgravures)

Cardinal Guido Bentivoglio (1579-1644), though a disciple of Galileo, was one of the Inquisitors-General who signed his condemnation.

Papal diplomat and historian of the Flanders War in his work Della Guerra di Fiandra. (wikipedia link)

The History deals with events until 1609, the start of the 12-year truce.

2nd edition published in 1678.

A New Mape of Ye XVII Provinces of Low Germanie mended a new in manie places, Anno 1626, by Robert Morden & W. Berry.

Scriverius, Petrus

Het Oude Goudtsche Kronycxken, of Historie, van Holland, Zelandt, Vrieslandt; en Uytreght, 1663 (€ 100,-)

“met een Byvoeghsel, tot aan de laatste graaf van Hollandt, beneffens een Toetsteen tot Proevingh van vele Plaatsen dezer Historie

Bos [Bosch/Sylvius], Lambert van den (1620-1698)

Wegh-wyser door Italien, of Beschrijvinge der landen en steden van Italien, 1657 (2e druk 1661, 3e druk 1665)

Pieter van der Aa (1659 – 1733, cartograaf en uitgever te Leiden, link)

Voyagie van Capiteyn William Hawkins, Door Oost-Indien, Gedaan anno 1608 en Vervolgens …. Gedaan en beschreven door zijn Koopman en Reys-genoot William Finch,

beginnende anno 1607. Nu aldereerst uyt het Engelsch vertaald.

Een Nederlandse vertaling van het door Samuel Purchas (approx. 1577-1626, link) uitgegeven reisverhaal verscheen bij Pieter van der Aa, in Leiden 1706-1707,

met 9 kopergravures, 4+ 114 + 10 pagina’s (9 gravures + 1 kaart van Indisch subcontinent ),

Samengebonden met 5 andere reisverhalen:

– Ontdekking van Eenige Landen en Volkeren, In ‘t Noorder-gedeelte van America, door P. Marquette en Joliet. Gedaan in 1673 (3 uitvouwbare kopergravures, 2+33+10 pagina’s

+ 1 kaart van Noord America rond het Mississippi-gebied)

– Sevende Reys na Oost-Indien, ….; door kapiteyn Antony Hippon… + Dag-register van Pieter Williamson Floris (2 uitvouwbare gravures2+42+6 pagina’s)

– De Reys van Kapiteyn Johan Saris … ten tyde van sijn verblijf tot Bantam in Oost-Indien…, van October 1605, tot October 1609 (1 uitvouwbare koopergrvure, 2+16+2 pagina’s)

– Bartholomeus Gosnols Reys van Engeland na het Noorder Gedeelte van Virginien, anno 1602. Door Gabriel Archer (1 uitvouwbare kopergravure, 2 + 16 + 4 pagina’s)

– Land-Reys van Saedor Jacowits Boicoof … na China; Gedaan in het Jaar 1653 (2 + 13+ 1 pagina’s)

Hoorn, Jan Claesz. ten († 1715)

          Naeuwkeurig Reis-Boek door de Vereenigde Nederlandsche Provincien, 1e druk 1679

          Reis-Boek door de Vereenigde Nederlandsche Provincien, en der Zelver Aangrenzende Landschappen en Koninkrijken,

                       2e druk 1689 (552 pp), 3e druk 1700 (656 pp)

          Reisboek door de voornaamste koningryken en heerschappyen van Europa, 4e druk 1721 (ook als titeluitgave verschenen bij Tirion in 1729) (€ 150,-)

octavo zakformaat, perkament

In de Voorrede van de 3e druk (“Amsterdam uyt mijn Boekwinkel den 30 October 1700”) verwijst Ten Hoorn naar de 2e druk die elf jaar eerder was verschenen.

Hij zegt dat er zoveel toegevoegd en verbeterd is dat het welhaast een nieuw boek geworden is.

Een beschrijving van alle steden van de Verenigde Nederlanden. Ook van steden in de Spaanse Nederlanden (pp. 332-398) en andere Europese landen:

Frankrijk (pp. 399-459), Engeland (460-471), Schotland (472-473), Ierland (473-478), Duitsland (497-557), Zwitserland (583-585), Denemarken (586-595),

Zweden (594-599), Spanje en Portugal (599-616), Italië (617-636), Sicilië (637-639).

Ook staan er een aantal reisroutes (wegwijzers’) beschreven voor Frankrijk (pp. 434 ff), Engeland (478-496), en Italië (640-648).

Deze ‘wegwijzers’  vermelden de afstanden in de specifieke mijlen die voor dat land gelden.

Ten Hoorn vermeldt “N.B. Dit zijn Fransche mijlen” (p. 434) of “N.B. Dit zijn Engelsche mijlen” (p. 478), en langs de Rijn zijn het “Ordinaire mijlen” (p. 560)

Voor Duitsland staan de afstanden (in Duitse mijlen) beschreven vanaf  “de Rijks- en Koop-Stad Frankfort” vermeld (p. 558).

Plus een “wegwijzer” voor “den Rijn op en af aan beyde zijden” (pp. 560-582).

Met allerhande tips over logementen en herbergen, lijsten van trekschuiten en vertrektijden en tarieven van (post)koetsen en jaarmarkten.

Ook de dagen waarop weekmarkten  werden gehouden, evenals leermarkten, worden vermeld.

De steden waarvoor de meeste info wordt gegeven zijn resp. Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam (pp. 72-127), Gouda, ‘s Gravenhage, Rotterdam.

Daarna volgen de namen, van andere steden en “vlekken” in “‘t landschap Holland” (pp. 155-206), met steeds een summiere beschrijving.

Speciale nadruk ligt op Amsterdam, met maar liefst 3 pagina’s met namen van ruim 100 logementen (pp. 113-115).

Dat dit aantal veel groter is dan voor andere steden heeft ongetwijfeld ook te maken hebben met de omstandigheid dat Ten Hoorn in Amsterdam woonde,

en, zoals hij in de Voorrede vermeldt, veelal afhankelijk is van de al dan niet betrouwbare informatie die hem wordt toegestuurd.

Interessant is zij uitvoerige beschrijving van de 2 uitvindingen vanm Jan van der Heyden: de brandslangen en de straatverklichting (pp. 110-112) die,

naar zijn zeggen, ook in andere steden in binnen- en buitenland, navolging hebben gevonden. Ook de vuilnisdienst wordt beschreven (“48 vulliskarren”).

Voor de veerschepen (en jaagschuyten) die Amsterdam met alle delen van het land, en daarbuiten (Londen, Hamburg, “Rouaan, etc.) verbindt, zie pp. 116-119.

Er reden postwagens op Den Haag (pp 123-125) en op Arnhem (pp. 126-127), waarvoor vaste vertektijden, prijzen en en reglementen golden.

Ten Hoorn gaf ook een uitvoerige beschrijving van veerschepen van en naar Dordrecht (pp. 47-52) en van de postwagens tussen Dordrecht en Rotterdam,

 en tussen Dordrecht en Gouda (pp. 52-53). Dordrecht (Dort) was de hoofdstad van Holland in die tijd. Het reglement bevatte o.a. de volgende bepalingen:

“Zo 1, 2, of 3 personen, met een koffer bij zich begeeren af te rijden, zal de voerman, wiens beurt het is, zulks terstond moeten doen, zonder na iemand te

wachten, en dat voor 3 guldens”. Verder: “de kinderen op schoot zijn vrij”. En wat betreft de veiligheid:  “Indien de voerman zijn wagen met vracht omwerpt,

verbeurt hij 25 guldens, en mag 4 weken niet rijden.”

De pakketdienst van den Briel naar “Harwits” vertrekt elke woensdag en zaterdag op 12 uur (p. 127).

Na de beschrijving van de steden in Holland volgt een beschrijving van de steden en vlekken in de overige provincies:

 Zeeland (206-332), Utrecht (232-243), Gelderland (243-274), Friesland (275-293), “Over-IJssel” (294-307), Groningen en d’Ommelanden (307-315)

Drenthe wordt niet apart genoemd. Koeverden en Meppel staan onder “Over-IJssel” vermeld.

Wegh-wyser, van alle straten, grachten, en stegen der stadt Amsterdam ; Wed: Stichters Enkhuyser-almanach op’t iaer […] 1711.

Weg-wyzer, van alle straten, gragten en stegen der stad Amsterdam, 1790, (1793, 17.., 1800)

Weghwyser door de provintie van Overyssel, 1724

Aanmerkingen van eenen reiziger, over Hollandt, Duitschlandt, Italie, Spanje, Portugaal, Brazilie, Africa…, 1729

            Het is geschreven door een anonieme reiziger en bedoeld voor gewone reizigers maar ook soldaten en kooplieden.

            De steden die de reiziger bezoekt, worden beoordeeld naar de kwaliteit van de wegen, gebouwen en versterkingen.

            De geschiedenis, gewoonten en gebruiken van de diverse landen worden beschreven

RHIJN-STROOM, Beknopte beschrijving van den, benevens de steden, dorpen en plaatsen, aan deszelfs oevers gelegen. Verijkt met eene nieuwe kaart

van den loop des Rhijns, van deszelfs oirsprong in Zwitserland, tot aan deszelfs einde, in de duinen bij Katwijk; met alle de omliggende landen, enz. en

vier-en-dertig gezichten van de voornaamste steden, plaatsen, gebergten, enz., 1746 (2e druk)

Hoorn, Nicolaas ten (1695 – 1728)

Wegwyzer door Amsterdam, zynde een beknopte verhandeling van desselfs eerste opkomst, vergrootingen, en teegenwoordigen staat, 1726 (xiv + 504 pp., € 352,-)

1e druk 1713 (15,5 x 10 cm, (14) + folding frontispiece (view of Amsterdam) + 477 pp + 22 double page copper engravings + 4 folding plates.

2e druk (1726) en 3e druk (1737), beide uitgaves bevatten 28 uitslaanbare gravures (16 ervan komen uit de Beschrijving van Amsterdam van Olfert Dapper)

4e druk 1751, uitgegeven door Pieter Meyer

Ook vertaald naar het Frans: Le Guide ou Nouvelle Description d’Amsterdam

Hooft, Arnout Hellemans

              Dagboek van een Grand Tour (1649-1651) (paperback, €27,-)

Burrish, Onslow

Batavia Illustrata: Or, a View of the Policy, and Commerce, of the United Provinces, 1728, 3 parts (Part 1 + Part 2: € 185,-)

Onslow Burrish was envoy to the Dutch Republic and German States during the first half of the 18th century (link)

Volkman, D.J.

             Reis-boek door Italien, 1773

             Hedendaagsche historie van, en Reis-Boek door Italien, 17.., 1779

Lothian, William

History of the United Provinces of the Netherlands, 1780, 1st ed., large quatro format, tree calf binding (€ 48,-)

Wagenaar, Jan

             Vaderlandsche Historie, 1782, deel 3 (van 21 delen) periode 1256 – 1442 (€25)

             Vaderlandsche Historie, vervattende de Geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden, 1792, verkort, 1 deel, 654 pp., (€ 150,-)

                                                         t/m dood Willem IV in 1751, “met kaarten, plaaten en portraiten” (23) ; kaart van Middeleeuwen, idem Zeeland, idem Holland,

                                                         compleet behalve de “Kaart van de Oude Staat” (nr. 1)

Martinet, Johannes Florentius (1729-1795)

          Het Vaderland, 1791 (€ 4,50), 605 pagina’s, met 1 resterende plaat/gravure

          Het Vereenigd Nederland, 1e druk 1788 (€ 120,-), 612 pp + Register,

                                                        kaartje van 7 provinciën (bij p. 8),

                                                        6 platen met elk 2 gravures (bij pp. 94, 162, 170, 204, 330, 446), 3 uitvouwbare pagina’s met handtekeningen (bij p. 498)

                                                        bij elk van de 103 “naamtekeningen” wordt een karakterschets gegeven op pp. 575-612

           idem, 1790, verkorte schooleditie met 212 pagina’s, 1e druk (€102,-)

                                                        uitgegeven te Amsterdam bij Johannes Allart, 1790, met privilege.

                                                         Leren rug met goudopdruk, en leren hoekjes, en gemarmerde borden. afm. 10 x 15,5 cm, 212 pagina’s.

                                                        “Nieuwe Kaart van de VII Verenigde Provinciën” (klein, kleur),

                                                        + plaat I bij p. 14, plaat III bij p.76,  plaat II bij p. 80, plaat IV bij p.84, plaat V (Hollandsche graven) bij p. 104, plaat VI bij p. 126,

                                                         plaat VIII (sic!) bij p. 182 (stadhouders, staatslieden, admiraals, geleerden), plaat VIII bij p. 184, plaat IX bij p. 212 (handtekeningen),

                                                         (bij elk van de 27 “naamtekeningen”wordt een karakterschets gegeven op pp. 189-212

          Het Vaderland en het Vereenigd Nederland, (gezien als de 3e editie van het Vereenigd Nederland)  verscheen van 1830-1833 (6 delen, Noman, Zaltbommel);

          Deze delen waren sterk uitgebreid (“thans bevattende een volledige Aardrijks- en Geschiedkundige Beschrijving der Zeventien Nederlandsche Provincien

          en het Groot-Hertogdom Luxemburg;

          deel 1: Holland & Noord-Holland (€ 80,-), ingeplakte instructie zichtexemplaar, kartonnen borden, bijgevoegde kwitantie van intekenaar Mej. Ingewohl (fl 1,80)

                       + grote kaart 40x 50 cm & gravures; bij intekening was de scheiding van Nederland en België nog geen feit

                       gebonden deel , met kaart van 1833 ( € 65);

          deel 2: Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland (€ 60,-);

          deel 3: Utrecht, Zuid-Holland, Zeeland, deel 4: Zeeuws-Vlaanderen, Noord-Brabant, Limburg, het huidige België & Luxemburg;

          deel 5: de geschiedenis tot de dood van Willem III,

          deel 6: de geschiedenis vanaf de dood van Willem III t/m Napoleontische tijd (met uitklapkaarten van handtekeningen, afbeeldingen van beroemdheden; € 75)

          In 1845 verscheen een 4e editie in 6 delen bij Van Goor, deels in de oude druk van Noman.

1790 (Nieuwe Kaart der VII Verenigde Provinciën)

1830

1833 (na de Belgische onafhankelijkheid)

J.F. Martinet gebruikte in Het Vereenigd Nederland (een populair geschiedenisboek daterend van 1788, met een herdruk in 1790) de “uuren gaans” als

afstandsmaat. Op het bijbehorend landkaartje van de 7 Provinciën wordt de schaal aangegeven in “Hollandsche mylen of Uuren Gaans” . De termen zijn synoniem.

In een latere, zesdelige editie van zijn werk, Het Vaderland en het Vereenigd Nederland van 1830, na de Napoleontische periode, wordt op de grote kaart van de

Nederlanden (nu 17 provincies), een objectievere definitie van het “uur gaans” gegeven. Het afstandsbalkje in de legenda vermeldt: “Uren gaans van 20 op een

graad“. Overigens blijkt uit de tekst van dit boek ook dat het  “uur gaans” niet alleen als lengtemaat maar ook als oppervlaktemaat (“vierkante uuren“) werd gebruikt:

“De grootste lengte (van het noorden naar het zuiden) van Drenthe wordt op twaalf uren en de grootste breedte (…) op elf uren berekend. De geheele oppervlakte

van dit landschap wordt op 66 vierkante uren bepaald” (deel 2, p. 180).

E. Maaskamp (Evert), 1769 – 1834

(Nieuwe zak-atlas voor het koningrijk der Nederlanden). N.pl. (Amst.), n.d. (1805), – Lacks the title-p.; contents loosening.
20 engr. (fold./ double-p.) maps, fold. numismatical plate, a full-p. plan and a full-p. view, sl. later hcl., sm. 8vo. (€210,-, Bubb Kuyper, nov. 2015)
latere edities, o.a.: Nieuwe Zak-Atlas voor het Koningrijk der Nederlanden.Amst., E. Maaskamp, 1821 (date on general map), title-p. (in Dutch, French and English),
contents page and 16 fold. engr. maps (1x table) w. handcol. borders, contemp. giltlettered boards, sm. 8vo.

Nieuwe Reiziger door het Koningrijk Holland, 1809

         Uit het Frans vertaald: “Déscription succinte du Royaume de Hollande, …., 1809 (120 + 4 + 15 pp. geïllustreerd € 65,-, ontbrekende kaart)

Reis door Holland in het Jaar 1806 (uitgegeven in 1807)

         vertaald als “Voyage par la Hollande, fait dans l’année 1806”  en als “Reise in Holland im Jahre 1806”.

Reis door Holland in de Jaren 1807-1812, 3 delen, vertaald als “Voyage dans l’intérieur de la Hollande, fait dans les années 1807-1812“

          met 20 handgekleurde kostuumprentjes en 37 topografische prenten in aquatint, afgedrukt in bruin. Deel 1 bevat 20 prenten waarvan 8 kostuumprentjes;

         Het 1e deel is hetzelfde werk als de “Reis (…) in 1806”; het is later opnieuw uitgegeven met aangepaste titel (€ 105,-)

Algemeen Reisboek door het Koningrijk der Nederlanden, 1821 (met een postkaart met routes vanuit Parijs en Straatsburg, afstandwijzer en een atlas)

                                         1e editie 1821, 2e editie 1824 (2 delen, 113 + 88 pagina’s), 3e editie 1827

          Vertaling van de oorspronkelijke Franse uitgave “Guide des Voyageurs”, 1811

          Ook vertaald als: The Traveller’s Guide to Holland, Germany and France, containing the roads from Amsterdam or Rotterdam, to Paris, Strasbourg,

                                         the Danube, Bohemia, Saxony and the northern parts of Germany, with a new itinerary roadmap, 1815

                                         (€ 290,-, dec. 2016, compleet met kaart, èn een extra linnen kaart in foudraal)

                                         The Traveller’s Guide through the Kingdom of the Netherlands, 1827

          Ook als: Itenéraire du Royaume des Pays-Bas, 1828 (met kaarten van Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden + postkaart)

          N.B. de eerste postkaart van Nederland dateert van 1810, toen de post door het Franse bestuur was genationaliseerd.

Le Voyageur dans les Pays Bas, 1e editie in 1815; 2e editie in 1818

Maaskamp was ook de auteur van “Afbeeldingen van de Kleeding, Zeden en Gewoonten in de Bataafsche Republiek”

          in 1808 vertaald als” Representations of Dresses, Morals and Customs in the Kingdom of Holland, at the Beginning of the Nineteenth Century“

Etc.

Kampen, N.G. van

Staat- en Geschiedkundige Beschrijving van het Koningrijk der Nederlanden, 2e druk, 1827 (€ 25,-)

In het Engels vertaald als “This History and topography of Holland and Belgium”, (1830?), 1837

Bilderdijk, Willem

             Geschiedenis des Vaderlands, deel 1 , 1832 (uitgegeven door H.W. Tijdeman), delen 1 t/m 12 (13 & 14 ontbreken, € 75,-)

Van der Vijver, C.

             Wandelingen in en om Amsterdam, 1829 (€ 75,-)

             met beschrijving van 16 wandelingen, 416 pagina’s inclusief index

             met 5 platen (kopergravures) : (1) het Gerechtshof (bij titelblad), (2) Plantage/Middellaan, Nieuwe Stadherberg (bij p.46),

             (3) stadgezicht van Utrechtse zijde (p. 60), (4) stadsgezicht van het Blauwe Hoofd (blz. 109), (5) gezicht op postkantoor / gebouw tot algemeen nut (blz. 225)

Wijk Rzn., Jacobus van (1781-1847)

             Beknopt Aardrijkskundig Schoolboek voor de Jeugd, 4e editie, 1832

Kremer. K.

Beknopte Aardrijks- en geschiedkundige en Plaats-Beschrijving der Provincie Groningen, 2e deel, 2e druk, 1837,

met uitvouwbaar kaartje (herzien door Westendorp), (€5,-)

Acker Stratingh, G.

Aloude Staat en Geschiedenis des Vaderlands, 1847 (eerste deel, tweede deel, bestaande uit 2 stukken, 2 grote gekleurde kaarten)

Afstandsschaal in geografische mijlen, Hollandse uren gaans, Gall. league, Rom. mijlen

Pieter Harmen Witkamp (1816-1896)

De Aardbol, 9 delen, 1838 – 1854

Deel 1: Portugal, Spanje en Frankrijk , 1839, mèt Voorwoord  en “algemene beschouwing van de aardbol” + 4 kaarten: wereld, Europa, Spanje & Portugal, Frankrijk

Deel 2: Zwitserland en Italië, 1838, 483 pp (het eerst voltooide deel, maar deel 2 genoemd het Voorwoord  en “algemene beschouwing van de aardbol” ontbrak)

Deel 3: De Nederlanden, 1841, 680 pp, grote kaart van Nederland, platen van Prinses Albert van Pruissen, Koning Willem II

Deel 4: Luxemburg, België, Groot-Brittanje en Ierland, 1841, 379 pp

Deel 5: Duitschland, 1843, 668 pp

Deel 6.1: Europisch Turkije, Griekenland, De Ionische Republiek, Galicië, De Hongaarsche Landen, Krakau en Oost- en West-Pruissen-en-Posen

Deel 6.2: Europisch Rusland, met Finland, Polen en de Kaukasische Landen

Deel 6.3: Zweden, Noorwegen en Denemarken, Oost- en Noord-Europa, 1847 (samen met vorige twee delen, totaal 1584 pp)
Deel 7: Azië, 1850, 752 pp.
Deel 8: Afrika, 1852, 754 pp

Deel 9: Amerika en Australië, 1854, 1128 pp

Gids voor Reizigers door Nederland, 1847 (€ 46,50 incl kaart van Nederland)

Campagne’s Atlas der Geheele Aarde, 2e verbeterde druk, 1887, van Witkamp, P.H.

24 kaartjes, dubbele pagina’s, ca. 30 x 25 cm, ingekleurd lithografieën van L. van Leer, Haarlem, kaarten op ‘stubs’;

steeds met apart reliëf-diagram (hoogteverschillen) en informatie m.b.t. talen

Australië heet nog Nieuw Holland

Afstanden in “Duitsche Mijlen”; 15 Duitsche Mijlen =  1 graad van de Linie (= evenaar)

Kaart 3 (Nederland) vermeldt de afstanden in Duitsche of Geografische mijlen, naast een afstandsaanduiding in “Uren”;

Rottemeroog en Bosch worden nog als waddeneiland aangegeven.

Inhoud: “half-title” pagina; titelpagina; 1. wereldkaart; 2. Europa; 3. Nederland; 4. België; 5. Duitsche Rijk (inclusief noordelijk Polen, Elzas & Lotharingen,

               met vermelding van de afzonderlijke 4 koninkrijken, 6 groothertogdommen, 5 hertogdommen, 7 vorstendommen, 3 vrije steden, Rijksland);

               6. Thüringen (1pagina); 7. Luxemburg (1 pagina); 8. Zwitserland; 9. Oostenrijk (“Oostenrijksch-Hongaarsche Monarchie”, incl. Bohemen);

              10. Italië (met afstanden in Italiaansche Mijlen; 60 per graad, ofwel 4 Italiaansche Mijlen = 1 Duitsche Mijl); 11. Frankrijk;

              12. Spanje & Portugal (afstanden ook in Spaansche leguas en Portugeesche legoas);

              13. Groot-Britannië & Ierland (69,2 Engelsche Mijlen per graad, zeedieptes in “vademen”); 14. Denemarken; 15. Zweden & Noorwegen (vermelding “Zweedsche Mijlen”);

              16: Europeesch Rusland (incl. deel van Polen en Finland; afstandvermelding van Russische Wersten); 17: Europeesch Turkije (“landstreken onder het onmiddelijke

              bestuur der Othomansche Porte”; van de Balkan t/m Mesopotamië), Griekenland en Polen;

              18. Azië; 19: Oostindische Archipel; 20: Java; 21. Afrika; 22. Noord-Amerika; 23. Zuid-Amerika, Suriname & Antillen; 24. Australië

 

Arend, J.P. (1796-1855, link)

Algemeene Geschiedenis des Vaderlands, 15 delen (uitgegeven 1840 -1882), met litho’s en uitvouwbare kaarten (8 delen, € 85,-)

Deel 1 bevat oorspronkelijk titelblad d.d. 1840, met later titleblad + litho d.d. 1841; ook de andere delen bevatten steeds twee titelbladen,

waarvan er één steeds in een later jaar is toegevoegd; resp. 1843 (1841), 1849 (1846), 1846 (1844), 1851 (1849), 1853 (1851), 1857 (1855), 1868 (1863).

Deel 3 stuk 1 vermeldt op het titelblad d.d. 1855 alleen J.P. Arend als auteur, en op het later toegevoegde titelblad met gravure d.d. 1857 ook O. van Rees.

Na het overlijden van Arend, werd de reeks voortgezet door mr. O. van Rees (vanaf deel3, stuk 1, 1855, en O. van Rees en Dr. W.G. Brill, vanaf 3edl 2e st in 1863

deel 1 (kaart vóór Batavieren, 1 kaart t.t.v. Franken, Saksen, Friezen), deel 2/1 (kaart Nederland eind 13e eeuw, 11 litho’s ), deel 2/2 (19 litho’s),

deel 2/3 (kaart Nederland midden 16e eeuw), deel 2/4 (12 litho’s), deel 2/5 (2 kaarten, resp. beleg van Haarlem & Leiden),

deel 3/1 (15 litho’s), deel 3/4 (28 litho’s)

(ontbrekende delen: 2/6, 3/2 (uitvouwbare kaart beleg van Oostende), 3/3, 3/5 (±30 litho’s), 4/1 (grote kleurenkaart Ned. Gemenebest 1648), 4/2, 5

eind 13e eeuw

midden16e eeuw

Van Lennep, Jacob

Nederland in den Goeden Ouden Tijd, volgens het nagelaten dagboek van een reis te voet, per trekschuit en diligence in het jaar 1823, uitgegeven in 1942.

Geschiedenis van Noord-Nederland, 1865, 2e deel

A.J. van der Aa (Abraham Jacob) 1792-1857

           Nederland, Handboekje voor Reizigers door ons Vaderland, 1849

uitgeverij J.M.E. Meijer, Amsterdam

           gebaseerd op 2e editie van Baedeker’s Holland Handbook for Travellers.

           copyrights overgenomen van failliete uitgeverij W. de Grebber.

Lorgion, Dr. E.J. Diest

Geschiedkundige Beschrijving der Stad Groningen, 1857 (Vol 2, incl. stadsplattegrond, € 35,-)

Teenstra, M.D.

         Kronijk, of Breedvoerige Tijdrekenkundige Tafel, inzonderheid voor de Provinciën Groningen, Friesland en Drenthe, 2 delen, 1859/1860 (€ 75,-)

                        “Waarin tevens voorkomt een Chronologisch Overzicht van de Vaderlandsche Geschiedenis”,

                        1e deel 1859, 354 pp. + Bijlage van 116 pp. (statistische gegevens);

                        2e deel 1860, 404 pp. + bijlage met “drukfeilen”

Plantenga, P. Bzn (Zutphen, Nederland, “de Nederlandse Baedeker”; zowel qua vormgeving, rood kaft, als qua inhoud; veel gekopieerd uit Baedeker)

        Nederland, België, de Rijn, Parijs. Handboek voor Reizigers, 1860

        De Rijn van Arnhem tot Zwitserland, 1861, 1866, 1881 (4e)

        Officieele Reisgids voor Nederland en Aangrenzende Landen, 1860

        Nederland. Handboek voor Reizigers, 1862, 1868, 1873 (3e druk, € 185,-), 1874 (opvolger van Officieele Reisgids voor Nederland en Aangrenzende Landen)

                        5e druk onder de titel “Plantenga’s Nederland, De Rijn, België, Parijs“, 1883 (€ 95,-), 384 pagina’s. Uit de Voorrede:

                        “De geheele uitverkoop van den vierden druk van “Plantenga’s Reisboek door Nederland” en de verandering, die het reizen in alle provinciën van

                       ons vaderland door den aanleg van verschillende spoorwegen en tramlijnen heeft ondergaan, maakten een nieuwe en geheel omgewerkte uitgave

                       van dit boek wenschelijk, waarin de routes hoofdzakelijk zijn genomen langs de thans bestaande spoorwegen”.  (p. iv)

        Parijs en Omstreken, 1862

        België en Parijs en Omstreken, 1862

        België. Handboek voor Reizigers. 1864, 1866, 1873, 1876

        Noord-Duitschland, 1864

        Zwitserland, Tyrol, Zuidelijk Duitsland en Noordelijk Italië. Handboek voor Reizigers, 1864

        Londen, 1868

        Noord- en Midden-Duitsland, 1868

Havard, Henry (1838 – 1921)

La Hollande Pitoresque, 3 delen, oorspronkelijk in het Frans, met meerdere herdrukken, ook vertaald in het Nederlands, en inhet Engels.

1e deel:

– Voyages aux villes mortes du Zuyderzee, 1874 [reistocht per boot vanuit Amsterdam, door Noord-Holland, langs Zuiderzee steden in Friesland, Overijssel, etc.], 1874

– Verleden en Heden, vertaling van Mej. S.M. Campbell, 1875, met 10 houtgravures/lithografieën

– The Dead Cities of the Zuyder Zee, vertaling van Annie Wood, 1875

2e deel:

– Les Frontières Menacées, 1876 [door Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Gelderland, Limburg]

– De Bedreigde Grenzen, vertaling van Mej. S.M. Campbell, 1876, met  1 routekaart en 10 houtgravures/lithografieën (€ 60,-)

– A Journey in the Provinces of Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Guelders and Limbourg (€ 42,-)

3e deel:
Le Coeur du Pays, 1878 [ door Zeeland en Brabant]

Craandijk, Jacobus (1834 – 1912), zie wikipedia (link)

        Wandelgids door Nederland, 1892 (€ 27,-), 287 pp., uitvouwbare spoor- en tramwegkaart van Nederland

                  incl. de dijk naar Ameland, aangelegd in 1872 maar geen succes, en vanaf 1882 niet meer gerepareerd

                  Urk, Schokland, Wieringen, Marken staan nog als eilanden afgebeeld; Rottumeroog is groter dan Rottum.

                 + 16 wandelkaartjes met zand-, grind- & straatwegen + index met plaatsnamen, 287 pagina’s

       Wandelingen door Nederland, 9 delen, 3e druk (€ 150,-), zie link

                  met litho’s van P.A. Schipperus

                   1e editie verscheen in 1857 – 1888, 8 delen, resp. uitgegeven in de jaren 1875 (1e deel), 1876, 1878 , 1879, 1880, 1882, 1884 (7e deel)

                                   de aparte “Atlas” met wandelkaartjes werd in 1884 toegevoegd

                                   inclusief de in 1888 toegevoegde “Nieuwe Wandelingen door Nederland met Pen en Potlood “;

                   2e druk 1882-1886, kleiner formaat (13 x 19 cm), met fotografisch herdrukte lithos’ door Joh. Enschedé & Zn

                                  8 delen wandelingen gerangschikt per provincie/regio (zonder “Nieuwe Wandelingen”)

                   3e druk 1887-1888, de meest complete serie, inclusief het “Supplement” als 9e deel, wat een herdruk is van de “Nieuwe Wandelingen” uit 1888

                                  deel 1: Friesland/Groningen/Drenthe, deel 2: Gelderland/Overijssel, deel 3: Gelderland, deel 4: Utrecht, deel 5: Noord-Holland,

                                 deel 6: Zuid-Holland, deel 7: Zeeland/Noord-Brabant, deel 8: Limburg, deel 9: Supplement

                   4e druk verscheen in 1894

Nierstrasz, B.

        Gids voor Nederland, uitgave voor het jaar 1918, Hollandsche Uitgeversmaatschappij, Amsterdam (€ 28,-), viii+366 pp.

               met 5 uitslaande kaarten (Amsterdam, spoorwegkaart, Rotterdam, omgeving Utrecht, Leeuwarden,

               kaart van Den Haag en Scheveningen ontbreekt.

               Met uitvoerige toelichting op het toenemende binnenlands toerisme tijdens WO I, met voorwoord d.d. september 1917

ANWB

        Reisboek voor Nederland, 1922 (€ 43, inc.), door G.A. Pos (voorzitter ANWB, ondervoorzitter ANVV)

        latere edities, 1936 (2e, ofwel herziene 1e editie), 1964 (2e,  EUR 5,-)

        Op Reis met Uw Auto, 1956 (€8,50)

         75 Jaar ANWB, De Kampioen, uitgave 1 juli 1958

        Rijwieltochten Langs Rustige Wegen, 1e druk (deel II, met de provincies Overijssel, Drenthe, en een deel van Groningen en Friesland))

        Regels van den Weg (J.H. Slicher1916 – 1923),

        Bondsatlas van Nederland (1891-1898),

        Reiswijzer voor Nederland (3 delen, vanaf 1891)

Reiswijzer voor het Buitenland (3 delen, vanaf 1923)

        Ons Eigen Land

        Afstandskaart van Nederland (1902)

        A.B.C. van den Automobilist (Henri Meijer, 1906)

Groot- Tourisme (Jan Feith, 1912)

        Vademecum voor den Wielrijder (1894)

        Handboekje (vanaf 1895)

KNAC

       Handboek van de Koninklijke Nederlandsche Automobielclub, 1933, 1935, 1937 (480 pp, € 3,50), 1938 (480 pp, € 4,-), 1939 (511 pp, € 4,-)

       onder deze titel uitgegeven sins 1932; voordien als “Jaarboek”

VVV

In en Om Groningen (ca. 1928)